زید بن حارثه

زید بن حارثه پسر خوانده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که پس از علی بن ابیطالب علیه السلام و حضرت خدیجه سلام الله علیها، ایمان آورد و با آن حضرت نماز خواند. زید تنها صحابی پیامبر است که نام او در قرآن کریم در آیه ۳۷ سوره احزاب آمده است. او در جنگ مؤته به شهادت رسید.

خانواده زید

زید بن حارثة بن شُراحیل الکلْبى، پدرش «حارثه» و مادرش «سعدی» نام داشت. وی در حالی که حدود هشت سال داشت برای دیدار از قبیله مادری خود به قبیله «بنی معن» رفت. در همان ایام قبیله بنی معن مورد هجوم دشمن قرار گرفت و جمعی از افراد قبیله از جمله زید به اسارت دشمن درآمدند. زید، کنْیه‌اش ابو اُسامه است به نام پسرش اُسامه و شهادتش در جنگ مؤته واقع شد، در همان جائى که جعفر بن ابى طالب علیه السلام شهید گشته.

زید در خانه پیامبر

حکیم بن حزام زید را که به بازار عُکاظ (از نواحى مکه) برای فروش آورده بودند، خرید و براى خدیجه آورد؛ و خدیجه رضى الله عنها او را به رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم بخشید. پیامبر که در آن هنگام هنوز به پیامبری مبعوث نشده بود، بیدرنگ زید را در راه خدا آزاد کرد و سپس وی را با مهر و ملاطفت در خانه خود نگه داشت.

سال‌ها بعد زید در موسم حج عده‌ای از مردم قبیله خود را دید، از طریق آنان خبر سلامت خود را به پدر و مادرش رساند و گفت: به پدرم بگویید که من در اینجا نزد مهربانترین پدرها بسر می‌برم. حارثه چون این بدانست خدمت رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم آمد و خواست تا فدیه دهد و پسر خود را برهاند. پس به سرای محمد امین درآمد و گفت: «ای پسر عبدالمطلب! ای بزرگزاده قریش! ما برای بردن فرزند خود، پیش تو آمده‌ایم. بر ما منت گذار، قیمت او را بستان و او را به ما بازگردان!»، حضرت فرمود: او را بخوانید و مختار کنید در آمدن با شما یا ماندن به نزد من. زید گفت: هیچ کس را بر محمد صلى الله علیه و آله و سلم اختیار نکنم! حارثه گفت: اى فرزند! بندگى را بر آزادگى اختیار مى‌نمائى و پدر را مهجور مى‌گذارى؟ گفت: من از آن حضرت آن دیده‌ام که ابداً کسى را بر آن حضرت اختیار نخواهم کرد. چون حضرت رسول صلى الله علیه و آله و سلم این سخن از زید شنید او را به حجر مکه آورد و حضار را فرمود: اى جماعت! گواه باشید که زید فرزند من است، ارث از من مى‌برد و من ارث از او مى‌برم. چون حارثه این بدید از غم فرزند آسوده گشت و مراجعت کرد.

زید در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود تا هنگامیکه آن حضرت مبعوث برسالت شد، زید بدان جناب ایمان آورده و دومین مردی بود که اسلام اختیار کرد و با آن حضرت نماز خواند.

نام و نشان زید در قرآن

نام زید بن حارثه به عنوان تنها صحابی پیامبر اکرم به صراحت در قرآن کریم ذکر شده است: «وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَیهِ أَمْسِک عَلَیک زَوْجَک وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِی فِی نَفْسِک مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَىٰ زَیدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاکهَا لِکی لَا یکونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا ۚ وَکانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا» و [یاد کن] زمانی را که به آن شخص که خدا به او نعمت [اسلام] بخشیده بود، و تو هم به او احسان کرده بودی، می گفتی: همسرت را برای خود نگه دار و از خدا پروا کن. و تو در باطن خود چیزی را پنهان می داشتی که خدا آشکار کننده آن بود و [برای بیان فرمان خدا نسبت به مشروعیت ازدواج مطلقه پسر خوانده] از مردم می ترسیدی و در حالی که خدا سزاوارتر بود که از او بترسی، پس هنگامی که «زید» نیاز خود را از همسرش به پایان برد [و او را طلاق داد] وی را به همسری تو درآوردیم تا برای مؤمنان نسبت به ازدواج با همسران پسر خوانده هایشان زمانی که نیازشان را از آنان به پایان برده باشند سختی و حرجی نباشد؛ و همواره فرمان خدا شدنی است.

و شأن نزول برخی آیات قرآن کریم نیز به زید بن حارثه مربوط می شود؛ از زمانی که پیامبر اکرم زید را فرزند خوانده خود اعلام نموده بود، مردم او را زید بن محمد (صلى الله علیه و آله) می گفتند. این بود تا خداوند اسلام را آشکار نمود و این آیه مبارکه نازل شد: «ما جَعَلَ اَدْعِیآءَکمْ اَبْنآءَکمْ...».

چون حکم برسید فى قوله تعالى: «اُدْعُوهُمْ لآبائهِمْ...» که فرزند خوانده را به اسم پدرش بخوانند، این هنگام زید بن حارثه خواندند و دیگر زید بن محمد نگفتند.

و آیه شریفه «ما کانَ محمَّدٌ اَبا اَحدٍ من رِجالِکمْ» نیز اشاره به همین مطلب است، نه آن که مراد آن باشد که پدر حسن و حسین نیست؛ چه آن‌ها پسران رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم مى‌باشند به حکم «اَبْنائَنا و اَبنائکم» در آیه مباهله.

پانویس

منابع

• حاج شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، باب اول: در تاریخ حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله.
• زید بن حارثه کلبی، دانشنامه رشد، بازیابی: 27 اردیبهشت 1393.
• درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (2)، رسولی محلاتی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1371، ص271، در دسترس در پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: 27 اردیبهشت 1393.